Rozwój mowy jest procesem fizjologicznym, charakteryzującym się osobliwymi zmianami ilościowymi i jakościowymi w zakresie możliwości użycia języka przez dziecko. Jest on możliwy jedynie w środowisku społecznym i trwa kilka lat. Aby dobrze kierować czymkolwiek, trzeba przede wszystkim wiedzieć, czym się kieruje. Należy więc najpierw poznać normalny, naturalny przebieg rozwoju mowy.
Rodzice bardzo często niepokoją się o stan mowy dziecka. Niepokój rodziców budzi fakt, iż ich normalnie fizycznie rozwijające się dziecko mówi mało, nie chce rozmawiać z rodzicami, rówieśnikami, ma mały zasób słów albo nie mówi jeszcze wcale.
Rozwój mowy dziecka przebiega w kilku etapach. Pierwszym z nich jest okres melodii trwający do ukończenia 1 r.ż., kiedy to dziecko zaczyna wymawiać pierwsze wyrazy: mama, tata, baba. Przy czym rozumienie mowy obejmuje duży zakres. Dziecko rozumie znacznie więcej niż potrafi wypowiedzieć.
Następnym etapem rozwoju mowy jest okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia). Dziecko używa już właściwie wszystkich samogłosek, prócz nosowych. Ze spółgłosek wymawia: p, b, m, t, d, n, k, ś, czasem ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, o zbliżonym miejscu artykulacji. Upraszcza grupy spółgłoskowe. Charakterystyczne jest wymawianie tylko pierwszej sylaby lub końcówki.
W trzecim okresie nazywanym okresem zdania (od 2 do 3 roku życia) mowa ulega dalszemu doskonaleniu. Dziecko powinno już wypowiadać głoski:
- wargowe: p, b, m oraz zmiękczone: pi, bi, mi,
- wargowo- zębowe: f, w, fi, wi,
- środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi,
- tylnojęzykowe: k, g, ch,
- przedniojęzykowo- zębowe: t, d, n,
- przedniojęzykowo- dziąsłowe: l
Pod koniec tego okresu mogą pojawić się już głoski s, z, c, a nawet sz, ż, cz, dż. Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, a czasem zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach bywają zastępowane innymi, łatwiejszymi głoskami, wskutek małej sprawności narządów artykulacyjnych. Dziecko już wie, jak dana głoska powinna brzmieć, ale jeszcze nie umie jej wypowiedzieć. W tym okresie dziecko przyswaja sobie najwięcej nowych słów.
Ostatni etap to okres swoistej mowy dziecięcej – inaczej swoistych form językowych, przypada na (3-7 r. ż.). Dziecko prowadzi już rozmowy i dobrze komunikuje się z otoczeniem. Posługuje się rozbudowanymi sygnałami dwuklasowymi, pomimo że ich budowanie nie jest jeszcze w pełni utrwalone. Kształtuje poprzez analogię i liczne przestawki, swoistego rodzaju neologizmy językowe. Nasila się to w pierwszej fazie okresu, po czym stopniowo maleje. Artykulacja coraz bardziej zbliża się do prawidłowej. Samogłoski e, o zastępowane są często przez a . Spółgłoski sz, rz (ż), cz, dż, zastępowane są przez s, z, c, dz (zamiast szafa dziecko mówi safa) lub przez ś, ź, ć, dź (lub śafa). Głoski trudniejsze mogą być również zastępowane łatwiejszymi lub mogą być mylone. Mamy tu do czynienia z tzw. „substytucją”.
Rozwój mowy jest procesem fizjologicznym, nie zawsze przebiegającym tak samo u wszystkich dzieci. U jednych zachodzi on szybciej, u drugich wolniej. Również głoski w trakcie rozwoju mowy mogą pojawić się w różnej kolejności. Rozwój mowy zależy w dużej mierze od tego, jaki wpływ na dziecko ma środowisko i otoczenie, w którym się rozwija. Bardzo ważny jest również psychofizyczny rozwój dziecka, a także podejście pedagogiczne rodziców. Dziecko w wieku lat siedmiu powinno wymawiać już wszystkie głoski prawidłowo. Zdarzają się także odchylenia od normy, które dotyczą opóźnienia w przyswajaniu mowy. Przejawia się ono przede wszystkim w nieumiejętności wymawiania następujących głosek: sz, rz (ż), cz, dż również k, g lub spółgłosek dźwięcznych. Wielu specjalistów inaczej odbiera pojęcie opóźnionego rozwoju mowy.
Pojęcie opóźnionego rozwoju mowy (ORM) posiada wiele synonimów: opóźniony rozwój mowy, niemota, alalia prolongata, niedorozwój mowy, niedokształcenie mowy, mowa opóźniona w rozwoju.
Ze względu na podłoże opóźnionego rozwoju mowy wyróżnia się:
- SORM - samoistne opóźnienie rozwoju mowy - inaczej prosty opóźniony rozwój mowy - związane z indywidualnym rytmem rozwoju dziecka.
- NORM - niesamoistny opóźniony rozwój mowy - tutaj można wskazać na konkretne przyczyny (terapia zależy od tego, co spowodowało opóźnienie rozwoju mowy).
Z opóźnieniem rozwoju mowy mamy do czynienia wówczas, gdy dochodzi do przesunięcia w czasie kolejnych etapów kształtowania i rozwoju mowy, czyli do takiego stanu, gdy mowa dziecka (w tym mówienie i rozumienie) wykształca się później niż u rówieśników. Opóźnienie rozwoju mowy może przejawiać się późniejszym pojawieniem się gaworzenia, pierwszych słów, zdań, nieprawidłowościami artykulacyjnymi, leksykalnymi, gramatycznymi, ubóstwem słownictwa. Wszystkie wymienione wyżej objawy mogą być sygnałem jakiegoś niewielkiego zakłócenia lub poważnego zaburzenia procesu rozwojowego.
Opóźnienie rozwoju mowy może być również symptomem fragmentarycznych (wybiórczych) zakłóceń rozwoju (obejmujących tylko mowę) lub sygnałem, że jakaś inna funkcja rozwojowa jest zaburzona, co nie pozostaje bez znaczenia dla rozwoju pozostałych procesów w tym kształtowania i rozwoju mowy. Opóźnienie rozwoju mowy może być niewielkie i samoistnie ustąpić (najpóźniej do piątego roku życia). Może być również bardzo poważne, długo utrzymujące się, pozostawiające ślad w dalszym rozwoju psychoruchowym dziecka. ORM może mieć lekki bądź ciężki stopień w zależności od jakości, siły i czasu oddziaływania biologicznego lub psychospołecznego czynnika patogennego, który zakłóca i zaburza rozwój mowy. Towarzyszy różnym zaburzeniom rozwoju i często stanowi pierwszy sygnał nieprawidłowości rozwojowych.
O opóźnieniu rozwoju mowy świadczą m.in.:
- późniejsze pojawienie się gaworzenia (norma to 6 -7 m.ż.),
- późniejsze pojawienie się pierwszych słów (norma to koniec 1 r.ż. dziecka),
- ubóstwo czynnego i biernego słownictwa, a także brak niektórych części mowy (dziecko 2-letnie powinno wymawiać około 300 słów, a rozumieć znacznie więcej, natomiast 3- letnie powinno wymawiać od 1000 do 1500 słów i wykazywać znajomość prawie wszystkich części mowy),
- późniejsze pojawienie się zdań prostych i złożonych (pod koniec 2 roku życia dziecko powinno operować zdaniami prostymi, a pod koniec 3-go zdaniami złożonymi,
- zbyt długo utrzymujące się nieprawidłowe struktury gramatyczne,
- zbyt długo utrzymująca się wadliwa wymowa różnych dźwięków mowy (zjawisko charakterystyczne dla wcześniejszych okresów rozwojowych), czyli przedłużający się okres swoistej wymowy dziecięcej.
W przypadku opóźnionego rozwoju mowy u dzieci występuje ograniczenie zasobu dźwięków wynikających z substytucji. Dziecko zamienia jedną głoskę na drugą, co jest powodem zmniejszenia zasobu fonemów, jakimi się posługuje. U dzieci z ORM przedłuża się okres rozwoju artykulacji, co przejawia się w następujący sposób:
- większość głosek jest zastępowana przez t i a,
- samogłoski e oraz o zastępowane są przez a,
- spółgłoski dźwięczne są zastępowane przez ich bezdźwięczne odpowiedniki (np.: p-b, d-t),
- do 5-6-go r.ż. może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich (np.: ś, ź, ć, dź, ń),
- k, g – mogą być zastępowane przez t, d lub opuszczane (np.: kot – tot, ot),
- spółgłoski detalizowane (s, z, c, dz, sz, rz (ż), cz, dż, ś, ź, ć, dź) mogą być zastępowane przez t lub d (np.: sanki- tanki, zapałki- dapałki, cebula- tebula),
- ujednolicenie trzech szeregów głosek detalizowanych poprzez realizowanie tylko jednego z nich (np.: ś, ź, ć, dź),
- głoska ch może być zastępowana przez f lub k (np.: chleb- kleb, fleb),
- głoska f może być zastępowana przez h (np.: fotel- hotel),
- głoska r przez l lub przez j (np.: ryba – lyba, jyba),
- głoska l przez j (np.: lalka – jajka),
- głoska ł przez w (np.: łapa – wapa),
- głoska w może być wymawiana jak ł lub ch (np. wata – łata, chata),
- zdarza się również, że prawie wszystkie spółgłoski są opuszczane, a mowa opiera się jedynie na samogłoskach,
Dzieci z ORM charakteryzuje również zniekształcanie fonetycznej budowy wyrazów, co przejawia się nieprawidłową wymową, zniekształcaniem wyrazów na skutek opuszczania i przestawiania głosek i sylab. W przypadku opóźnionego rozwoju mowy obserwuje się zbyt długie występowanie (tj. po zakończeniu okresu swoistej mowy dziecięcej) następujących zjawisk: metatezy – przestawki głosowe lub sylabowe (np.: ławka – wałka, krokodyl – krokodyl), elizje – opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie (np.: kot- ot, ko), opuszczanie sylab początkowych (np.: kanapa-napa), zmniejszanie ilości sylab w wyrazie, redukcję grup spółgłoskowych (np.: szczotka – śotka), częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych, wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi wypowiedzieć w izolacji czy w sylabach.
Wyżej wymienione zjawiska uznawane są za normalne, jeśli występują we właściwym czasie. Niestety może zdarzyć się tak, że brak mowy u dziecka nie jest tylko przejściowym stanem wynikającym z indywidualnego tempa rozwoju. Zaburzenie procesu rozwoju mowy może być spowodowane uszkodzeniem CUN, nerwów obwodowych, upośledzeniem umysłowym, zaburzeniami psychicznymi, uszkodzeniem słuchu. Wtedy taki stan zazwyczaj jest sygnałem, że wkrótce pojawią się poważne zaburzenia mowy. Jeżeli dziecko, poza opóźnieniem rozwoju mowy, rozwija się normalnie należałoby przede wszystkim sprawdzić jego rozumienie mowy. Ażeby sprawdzić stan rozumienia słów, możemy polecić dziecku, aby przyniosło zabawkę, pokazało gdzie ma nos, oko, ucho, pokazało konkretną rzecz, czy osobę na ilustracji (np. Pokaż, gdzie jest piesek? Na którym obrazku bawią się dzieci? Pokaż, który klocek jest duży?). Ważną informacją jest także dla nas, czy dziecko nie ma kłopotów ze słuchem. W celu orientacyjnego sprawdzenia słuchu dziecka podajemy mu szeptem polecenia np. Pokaż lalkę, zamknij drzwi. Staramy się przy tym nie pokazywać ruchu ust. Dobrze jest również sprawdzić sprawność narządów mowy. Polecamy dziecku np. skierować język w stronę nosa, brody, kącików ust, podniebienia miękkiego, ściągnąć wargi w ryjek.